Paweł Edmund Strzelecki zapisał się na trwałe w historii światowych odkryć geograficznych jako jeden z najbardziej znaczących polskich podróżników i odkrywców w dziejach. Niezwykle trafnie wyraził się o nim niegdyś poznański historyk i podróżnik prof. Wiesław Olszewski: „Paweł Edmund Strzelecki był największym podróżnikiem w naszej historii. Pozostali nie dorównują skali jego osobowości i dziełu”, bowiem jako pierwszy Polak w latach 1834-43 odbył podróż dookoła świata w celach odkrywczych i naukowych. Najbardziej chyba zasłynął w szerokiej świadomości społecznej jako badacz szczególnie intrygującej podróżników XIX wieku – Australii i autor pionierskiego dzieła pt. Physical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land, które zapewniło mu znaczącą pozycję w kręgu odkrywców tegoż kontynentu, przez wiele lat stanowiąc fundament w zakresie wiedzy na temat badanych obszarów.
Podróżnik jednak nie ograniczył się w swych naukowych działaniach do samej Australii, w której najwyższemu szczytowi nadał imię polskiego bohatera narodowego Tadeusza Kościuszki, pojawił się w wielu odległych miejscach świata na sześciu kontynentach, które dogłębnie rozpoznawał i opisywał pod względem geograficznym, geologicznym, etnograficznym, mineralogicznym, zoologicznym, botanicznym itd. Wykazywał przy tym niezwykły hart ducha i determinację, często także odwagę i wytrzymałość aby pokonać trudy podróży, przemierzając pieszo ogromne odległości (w samej Australii 11 tys. km), niedostępne tereny, które także dla współczesnych śmiałków stanowią wielkie wyzwanie. Ustalenia badawcze wzbudziły powszechne zainteresowanie i podziw, czyniąc ze Strzeleckiego postać o światowej renomie. Za swe dokonania odkrywcze, naukowe i społeczne został już za życia doceniony. Królewskie Towarzystwo Geograficzne w Londynie wyróżniło go Złotym Medalem Odkrywców za pionierskie badania i publikację o Australii i Tasmanii. Z kolei Uniwersytet w Oksfordzie przyznał mu doktorat honoris causa w dziedzinie prawa cywilnego. Ponadto przez Królową Wiktorię odznaczony został Orderem Łaźni i tytułem szlacheckim oraz Orderem św. Michała i św. Jerzego.
Obecność P.E. Strzeleckiego w wielu zakątkach świata, jego osiągnięcia – wszechstronna naukowa działalność i społeczne zaangażowanie na rzecz miejscowej ludności odwiedzanych obszarów, w tym także polskich emigrantów, w pewien sposób zbliżone są do charakteru działań Wielkopolskiego Oddziału Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” w kontekście m.in. wspierania Polonii i Polaków na świecie i stanowią niewątpliwy wzór, dlatego jednogłośnie na wniosek Prezes dr Izabeli Wyszowskiej Zarząd Oddziału w roku 30-lecia Oddziału (2020) zagłosował za przyjęciem Pawła Edmunda Strzeleckiego na patrona. Dom Polonii dołączył wówczas do grona nielicznych instytucji, które noszą imię Pawła Edmunda Strzeleckiego. Warto zaznaczyć, że istotnym argumentem przemawiającym za wyborem postaci Strzeleckiego była także tradycja kultywowania jego pamięci obecna w Domu Polonii od wielu lat za sprawą wcześniejszej działalności, w tym zakresie, Towarzystwa Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia” (funkcjonującego do 1989 roku), które włączyło się między innymi w realizację idei powstania pomnika podróżnika w Australii odsłoniętego 14 listopada 1988 roku, w rocznicę 200-lecia Australii. Monument stanął w Jindabyne u podnóża Gór Śnieżnych, jego twórcą był znany poznański rzeźbiarz Jerzy Sobociński, a wykonana przez niego miniatura pomnika eksponowana w sali biblioteki Domu Polonii, została przekazana w 1990 roku przez Jana Kulczyka.
Towarzystwo „Polonia” w 1984 roku ufundowało też tablicę (projektu Józefa Stasińskiego) jemu poświęconą w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. W 1996 roku powstał obelisk w Głuszynie, w której urodził się Strzelecki, a w 2008 roku na ścianie miejscowego kościoła św. Jakuba – tablica z okazji 20-lecia fundacji pomnika w Australii. W 2015 roku z kolei odsłonięto tablicę w Dublinie upamiętniającą zasługi Strzeleckiego w ramach jego zaangażowania w pomoc podczas klęski Wielkiego Głodu w latach 40. XIX wieku, kiedy to dzięki jego działalności uratowało się 200 tysięcy dzieci. Warto zaznaczyć, że niezwykle ważnym przedsięwzięciem było sprowadzenie w 1997 roku w rocznicę 200-lecia urodzin prochów Strzeleckiego, z pierwotnego pochówku w Londynie do Poznania. Wielkopolski podróżnik spoczął w Krypcie Zasłużonych, w kościele św. Wojciecha, na Wzgórzu św. Wojciecha.
Wiele inicjatyw upamiętniających P.E. Strzeleckiego miało miejsce w Poznaniu i Wielkopolsce w roku jubileuszowym 2023, którego odkrywca z racji przypadającej wówczas 150.rocznicy jego śmierci, był jednym z oficjalnych patronów ogłoszonych przez Sejm RP.
Na ten wyjątkowy rok Wielkopolski Oddział Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” zaplanował oficjalną uroczystość nadania imienia Pawła E. Strzeleckiego w dniu 4 października 2023 roku. Pandemia koronawirusa uniemożliwiła wcześniej w 2020 roku zorganizowanie większej uroczystości. Program imprezy, poza oficjalnymi wystąpieniami, obejmował koncert, wystawę fotografii poświęconą miejscom związanym ze Strzeleckim w Wielkopolsce, a także degustację okolicznościowego wina „Strzelecki”, które na tę okazję zamówił i przekazał Janusz Tomaszkiewicz Prezes firmy Envirotech. Na uroczystości Urząd Miasta reprezentował Patryk Pawełczak Dyrektor Gabinetu Prezydenta, przybyli też przedstawiciele uczelni poznańskich, przewodnicy PTTK, członkowie Wielkopolskiego Klubu Publicystów Krajoznawczych, goście z Australii, członkowie Zarządu Oddziału SWP. Prezes Oddziału dr Izabela Wyszowska otrzymała statuetkę Pawła Edmunda Strzeleckiego z rąk Prezesa firmy Envirotech, za zasługi w kultywowaniu pamięci podróżnika, a do zbiorów Domu Polonii na pamiątkę wydarzenia Maria-Marysia Thiele-Lubosiewicz, przedstawicielka Polonii australijskiej, przekazała kopię mapy sporządzonej przez Strzeleckiego oraz oryginalny bumerang australijski.
Uroczystość nadania imienia Pawła Edmunda Strzeleckiego,
Dom Polonii 4.10.2023, fot. Lidia Ostrowska
Dzień 5 października 2023 roku był kontynuacją dnia poprzedniego, miała wówczas miejsce konferencja naukowa pt. Paweł Edmund Strzelecki (1797-1873) – wielki podróżnik i odkrywca z Wielkopolski w 150. rocznicę śmierci. Organizatorami byli: dr Izabela Wyszowska – inicjatorka, prezes Wielkopolskiego Oddziału Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz reprezentowane przez prof. Filipa Kaczmarka – prezesa i dr. Norberta Delestowicza dyrektora Biblioteki, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, w którego siedzibie przy ul. Mielżyńskiego odbyły się obrady. Wydarzenie przyciągnęło szerokie grono osób zainteresowanych bohaterem wydarzenia. Przybyli wszyscy prelegenci oraz zaproszeni goście, wśród nich przedstawiciele Urzędu Miasta, Zarządu i Rady Osiedla Głuszyna, środowiska akademickiego, muzealnego, regionalistów, publicystów, krajoznawców, przewodników turystycznych PTTK z Koła Przewodników im. Marcelego Mottego, autorów książek podróżniczych, Wydawnictwa Miejskiego Posnania, miłośników historii i podróży, a także przedstawicieli rodziny bohatera konferencji oraz goście z Australii z Kosciuszko Heritage Inc. Konferencja miała na celu podsumowanie dotychczasowych ustaleń na temat podróżnika, zaprezentowanie jego życia i dokonań w kontekście różnych zagadnień i problemów zarówno jego czasów jak i współczesności. Ponadto refleksję nad miejscem w pamięci historycznej, próbę wypracowania sposobów szerszego upowszechnienia jego dziedzictwa, a także zintegrowanie wielkopolskiego środowiska badaczy i sympatyków jego osoby. Wydarzeniu towarzyszyła wystawa przygotowana w gablotach Sali Posiedzeń pt. Wyprawy i odkrycia podróżników w XIX wieku w zbiorach PTPN. Uczestnicy w przerwie obrad zapalili znicz i złożyli kwiaty pod tablicą Pawła E. Strzeleckiego znajdującą się na dziedzińcu PTPN. Spotkanie zakończył pokaz filmu z 2008 roku pt. Śladami Pawła Edmunda Strzeleckiego – będącego fabularyzowanym dokumentem zrealizowanym dla stacji Discovery TVN Historia w reżyserii Anny Piasek, z udziałem potomków z rodziny bohatera filmu – Moniki i Norberta Oksza Strzeleckich.
Konferencja naukowa poświęcona Pawłowi E. Strzeleckiemu
5.10.2023, siedziba PTPN, fot. Lidia Ostrowska
Zaprezentowane referaty zostały zamieszczone w monografii pokonferencyjnej pod redakcją Izabeli Wyszowskiej i Norberta Delestowicza opublikowanej w Wydawnictwie PTPN, której uroczysta promocja zorganizowana w siedzibie Towarzystwa przez Wielkopolski Oddział SWP odbyła się 7 października 2024 roku. Imprezę zwieńczyło spotkanie uczestników na Wzgórzu św. Wojciecha w Krypcie Zasłużonych Wielopolan przy trumnie Pawła Edmunda Strzeleckiego oraz przy jego tablicy odsłoniętej 6 października 2023 roku.
Okładka monografii pod red. I. Wyszowskiej i N. Delestowicza wyd. PTPN 2024, fot. Izabela Wyszowska
25 marca 2025 roku z okazji przypadającej rocznicy 35-lecia działalności Wielkopolskiego Oddziału Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej poświęconej patronowi na fasadzie Domu Polonii. To wydarzenie zainaugurowało obchody jubileuszowe Wielkopolskiego Oddziału oraz stanowiło kulminację dotychczasowych jego inicjatyw na rzecz upamiętnienia Pawła Edmunda Strzeleckiego. A były nimi w ostatnich latach m.in. oficjalne nadanie imienia Patrona, konferencja naukowa jemu poświęcona w 2023 roku w siedzibie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz dwie publikacje książkowe wydane nakładem Wyd. Miejskiego Posnania oraz Wydawnictwa PTPN, które przybliżają sylwetkę i dokonania Strzeleckiego szerokim kręgom czytelników w kraju i za granicą.
Fundatorem tablicy na fasadzie Domu Polonii jest pan Janusz Tomaszkiewicz – prezes firmy Envirotech, pasjonat Strzeleckiego i filantrop, a twórcami projektu i wykonawcami – zespół wybitnych artystów z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu: prof. Wiesław Koronowski, dr Emilia Bogucka i prof. Jarosław Bogucki.
Tablica dołączyła do istniejących już w naszym mieście wcześniejszych tego typu realizacji, w tym tablicy odsłoniętej w roku 2023 w związku ze 150.rocznicą śmierci Strzeleckiego, na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu także fundacji prezesa Janusza Tomaszkiewicza. Obydwie są nowatorskie, bowiem jako pierwsze w Poznaniu zawierają tekst w języku polskim i angielskim z myślą o gościach i turystach zagranicznych. Tablica na fasadzie Domu Polonii prezentuje sylwetkę wielkiego odkrywcy obok mapy świata z zaznaczoną trasą jego podróży.
Na uroczystości odsłonięcia 25 marca 2025 roku o godzinie 12.00 przed Domem Polonii zgromadziło się grono około stu osób. W tym przedstawiciele władz miasta Poznania: Natalia Weremczuk – Zastępczyni Prezydenta Miasta Poznania, Patryk Pawełczak – Dyrektor Gabinetu Prezydenta Urzędu Miasta Poznania, Maciej Jarmoliński z Gabinetu Prezydenta Miasta Poznania, Grzegorz Ganowicz – Przewodniczący Rady Miasta Poznania oraz Mateusz Rozmiarek – Wiceprzewodniczący Rady Miasta Poznania oraz Komisji Kultury i Nauki. Zarząd Krajowy SWP reprezentował Tomasz Różniak. Przybyła również Marzena Moryson-Patalas – Przewodnicząca Zarządu Osiedla Głuszyna oraz Aldona Wawrzyniak – członkini Społecznego Komitetu Obchodów Roku Strzeleckiego. Twórcy tablicy: prof. Wiesław Koronowski oraz Emilia i Jarosław Boguccy wraz z fundatorem Januszem Tomaszkiewiczem.
Ponadto obecni byli przedstawiciele środowiska akademickiego (uczelnie: UAM, AWF, UAP), towarzystw naukowych i kulturalnych (Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, Towarzystwo Miłośników Miasta Poznania, Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Narodowego w Poznaniu, Mount Kosciuszko Inc., poznańskich wydawnictw (Posnania, PTPN), bibliotek (Biblioteka Raczyńskich i Biblioteka Wojewódzka), muzeów (Muzeum Ziemi Średzkiej „Dwór w Koszutach”, Pracownia-Muzeum J.I. Kraszewskiego), fundacji (Fundacja Kultury Irlandzkiej), organizacji turystycznych i krajoznawczych (Koło Przewodników PTTK im. M. Mottego, Wielkopolski Klub Publicystów Krajoznawczych) oraz przedstawiciele Zarządu Oddziału Wielkopolskiego SWP, jego pracownicy i inni.
Akt odsłonięcia tablicy poprzedziły wystąpienia: dr Izabeli Wyszowskiej Prezes Wielkopolskiego Oddziału SWP, która powitała zebranych i przybliżyła ideę wydarzenia. Następnie zabrali głos oficjalni goście: Natalia Weremczuk – Zastępczyni Prezydenta, Tomasz Różniak – Przewodniczący Zarządu Krajowego SWP oraz fundator tablicy Janusz Tomaszkiewicz Prezes firmy Envirotech. Odsłonięcia dokonano po przemówieniach, poprzez odpięcie biało-czerwonej wstęgi, a następnie tablicę poświęcił ks. kanonik Mateusz Misiak proboszcz fary. Po wykonaniu zbiorowej pamiątkowej fotografii zebrani zaproszeni zostali do Sali konferencyjnej Domu Polonii gdzie kontynuowana była część oficjalna spotkania. Po powitaniu i prezentacji gości przez Prezes Oddziału dr Izabelę Wyszowską głos zabrał Patryk Pawełczak – dyrektor Gabinetu Prezydenta Miasta Poznania, ponownie Tomasz Różniak – przedstawiciel władz SWP z Warszawy, fundator tablicy Janusz Tomaszkiewicz oraz artyści prof. Wiesław Koronowski oraz Państwo Boguccy. W wystąpieniach podkreślano znaczenie upamiętniania postaci Pawła Edmunda Strzeleckiego, dotychczasowe działania z tym związane oraz perspektywy kolejnych przedsięwzięć. Twórcy nakreślili szczegóły powstawania tablicy oraz wspomnieli o swoich dotychczasowych dokonaniach artystycznych. Tę część programu zakończył występ studentki z Ukrainy – Veroniki Martiniv, która zagrała utwór Fryderyka Chopina na fortepianie.
Następnie w Sali biblioteki odbyła się część nieoficjalna połączona z poczęstunkiem, podczas której była okazja do rozmów, fotografii oraz obejrzenia zrealizowanej na tę okazję wystawy pt. Dom Polonii w Poznaniu – Patronowi Pawłowi Edmundowi Strzeleckiemu. Ponadto zebranym zaprezentowane zostały eksponaty związane z patronem m.in. kopia mapy sporządzonej przez Pawła E. Strzeleckiego, model statku, którym podróżował otrzymany od twórcy z Głuszyny oraz miniatura pomnika z Australii.
Na zakończenie dla zainteresowanych przygotowane zostały dwie prezentacje okolicznościowe nawiązujące do bohatera uroczystości: Paweł Edmund Strzelecki w pamięci Wielkopolan – od roku Strzeleckiego do Dni Strzeleckiego (z udziałem dokumentującego rok Strzeleckiego Krzysztofa Styszyńskiego) oraz specjalny okolicznościowy pokaz miejsc i tablic upamiętniających P.E. Strzeleckiego poza Polską w szczególności w Australii, przygotowany przez Zdzisława Leliwę reprezentującego organizację Mount Kosciuszko Inc.
O godzinie 18.00 natomiast część osób uczestniczyło w spotkaniu w ramach programu marcowych I Dni Strzeleckiego (ustanowionych w Poznaniu oficjalnie w 2024 roku) w Bibliotece Raczyńskich pt. (Nie) znany Paweł Edmund Strzelecki – wokół publikacji Życie w podróży. Rzecz o Pawle Edmundzie Strzeleckim (wyd. Posnania 2024). Autorzy książki Izabela Wyszowska i Szymon Wieczorek podzielili się z czytelnikami swymi refleksjami na temat powstawania publikacji, kształtowania się ich zainteresowań postacią, pozyskiwania źródeł do opracowania biografii oraz problemów związanych z upamiętnianiem, obecnością w świadomości społecznej oraz dalszymi perspektywami popularyzacji najwybitniejszego podróżnika w naszych dziejach.
Mamy nadzieję, że inicjatywy Wielkopolskiego Oddziału SWP związane z osobą P.E. Strzeleckiego w tym fundacja tablicy, towarzyszące jej wydarzenie, które wpisuje się w kalendarium powołanych Dni Strzeleckiego, staną się inspiracją do kolejnych przedsięwzięć, a grono miłośników i badaczy oraz osób upamiętniających odkrywcę będzie systematycznie się poszerzało i integrowało wokół Wielkopolskiego Oddziału SWP wskazując następcom dalsze kierunki popularyzacji jego dziedzictwa, którego postać przywodzi na myśl słynne zdanie Norwida o Chopinie, które w odniesieniu do P.E. Strzeleckiego można sparafrazować następująco: „Rodem Wielkopolanin, sercem Polak, a dokonaniami – świata obywatel”.
Uroczystość odsłonięcia tablicy poświęconej Pawłowi E. Strzeleckiemu,
Dom Polonii w Poznaniu, 25.03.2025,
fot. Zbigniew Szmidt
Odsłonięcie tablicy Pawła E. Strzeleckiego dokonane przez
Natalię Weremczuk – Zastępczynię Prezydenta Miasta Poznania, Izabelę Wyszowską Prezes Wielkopolskiego O. SWP, Tomasza Różniaka – Przewodniczącego Zarządu Krajowego SWP
oraz Janusza Tomaszkiewicza - fundatora tablicy,
fot. Zbigniew Szmidt
Tablica Pawła E. Strzeleckiego
Tomasz Różniak – Przewodniczący Zarządu Krajowego SWP
Część oficjalna uroczystości w Sali Domu Polonii 25.03.2025,
(siedzą od lewej: Janusz Tomaszkiewicz – fundator tablicy, Izabela Wyszowska Prezes Wielkopolskiego Oddziału SWP oraz Tomasz Róźniak – Przewodniczący Zarządu Krajowego SWP),
fot. Krzysztof Styszyński
AUTOR: dr Izabela Wyszowska
Prezes Wielkopolskiego Oddziału Stowarzyszenia "Wspólnota Polska"
