Polacy w walce o wolność

Po rozbiciu przez antybolszewickie wojska gen. Denikina (stojącego na gruncie Rosji w granicach z 1914 r., co wykluczało współpracę z Polakami) sił ukraińskich, w grudniu 1919 r. ataman Petlura schronił się w Polsce i w Chmielniku utworzył rząd, uznany przez władze Rzeczpospolitej.

Układ z Petlurą odpowiadał koncepcji wschodniej Piłsudskiego. Było to tym istotniejsze, że Naczelnikowi Państwa nie udało się nawiązać współpracy z Białorusinami i dlatego musiał porzucić myśl o wsparciu ich państwa. Po polskiej stronie stanęły tylko nieliczne formacje gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza.

Leonard Winterowski Pogoń

Na początku marca 1920 r. oddziały gen. Władysława Sikorskiego zajęły węzły kolejowe w Mozyrzu i Kalenkowiczach, co uniemożliwiało łatwe przerzucenie sił Armii Czerwonej z północy na południe.

Ugrupowanie sił polskich w tym czasie przedstawiało się w sposób następujący: na północnym odcinku frontu (dowódca gen. Stanisław Szeptycki) stały 1 i 4 Armie, Grupa Operacyjna gen. Leonarda Skierskiego oraz Armia Rezerwowa. Ich przeciwnikiem był Front Zachodni Michaiła Tuchaczewkiego, (m.in. 15 i 16 Armie). Na froncie południowym, dowodzonym osobiście przez Naczelnego Wodza marsz. Piłsudskiego (potem gen. Rydza-Śmigłego), skoncentrowano 2, 3 i 6 Armie (w skład tej ostatniej wchodziły również oddziały ukraińskie Petlury). Nieprzyjaciel posiadał tu 12 i 14 Armie, stanowiące prawe skrzydło Frontu Południowo-Zachodniego Aleksandra Jegorowa.

Maj, 1920 r. Polska piechota na ulicach Kijowa

Polacy pierwsi ukończyli przygotowania do ofensywy. Wywiad zdobył bolszewickie plany wojenne (zatwierdzone 20 marca przez Radę Wojenną w Smoleńsku), które zakładały m.in. zmiażdżenie burżuazyjnej Polski.

21 kwietnia Piłsudski zawarł układ z Petlurą. Rzeczpospolita obiecała pomoc zbrojną w walce o utworzenie niepodległej Ukrainy, sprzymierzonej z Polską. W zamian Ukraińcy zrzekli się pretensji do Galicji Wschodniej. 24 kwietnia podpisano polsko-ukraińską konwencję wojskową.

Głównymi celami planowanej ofensywy było zniszczenie bolszewickiej 12 Armii oraz zdobycie Kijowa, w którym mieli przejąć władzę Ukraińcy.

Maj, 1920 r. Polscy żołnierze nad Dnieprem

Rozpoczęła się ona 25 kwietnia. Już następnego dnia zajęto Żytomierz, zaś 27 kwietnia Koziatyn i Berdyczów. Po osiągnięciu rzeki Teterew oraz linii kolejowej Koziatyn-Żmerynka i rozbiciu 12 Armii, 7 maja jednostki 3 Armii wkroczyły do Kijowa, witane entuzjastycznie przez jego mieszkańców, zaś 9 maja przekroczyły Dniepr i utworzyły tam przedroście. Do stolicy Ukrainy przeniósł się rząd ukraiński. Na froncie nastąpiła przerwa w działaniach.

Polacy zajęli pozycje obronne od Prypeci wzdłuż Dniepru przez Białą Cerkiew, Skwirę, Lipowiec do Jampola nad Dniestrem. Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz marsz. Piłsudski wydał wówczas rozkaz, w którym stwierdził: w interesie polskim leży jak najszybsze wycofanie wojsk własnych z terenów zajętych i ustalenie dobrych sąsiedzkich stosunków z nowopowstałym państwem ukraińskim, aby w ten sposób zabezpieczyć znaczną część swojej granicy wschodniej od bezpośredniego niebezpieczeństwa ze strony wojsk bolszewickich. Okupacja polska Ukrainy musi być rachowana nie na lata, ale na miesiące.

Ochotnicy, oficerowie włoscy
z 6 Eskadry Wywiadowczej,
ppor. Viniero de Piza i
ppor. Virgiliusz Mastrelli

Na ziemie ukraińskie nie mogli wracać dawni polscy właściciele ziemscy, by nie stwarzać podejrzeń o inkorporację kraju.

Zajęcie Kijowa wywołało wśród ogółu Rosjan szok. Uważali oni, że było to targnięcie się na świętą matkę Rosję. W tej sytuacji po stronie sowieckiej opowiedzieli się liczni carscy dowódcy (m.in. gen. Aleksiej Brusiłow), którzy zaapelowali do oficerów carskich o wstępowanie w szeregi Armii Czerwonej. To podniosło jej możliwości bojowe.

Po przeprowadzonej ofensywie na Ukrainie Piłsudski postanowił dokonać przegrupowania wojsk, celem wzmocnienia sił na froncie północnym. 17 maja Polacy mieli rozpocząć natarcie z terenu Polesia.

Jednak 14 maja oddziały bolszewickiego Frontu Zachodniego (dowódca Michał Tuchaczewski) podjęły atak. Doszło do bitwy nad Berezyną, w wyniku której jednostki Armii Czerwonej posunęły się w kierunku zachodnim na odległość około 110 km. 1 czerwca Armia Rezerwowa gen. Kazimierza Sosnkowskiego rozpoczęła przeciwuderzenie mające na celu zniszczenie bolszewickiej 15 Armii. Zakończyło się ono połowicznym sukcesem; 8 czerwca front ustabilizował się na rzekach Aucie i Berezynie. W następstwie tych działań zostały osłabione polskie siły walczące na Ukrainie.

26 maja rozpoczęła się bolszewicka ofensywa na Ukrainie. Główną siłę uderzeniową Frontu Południowo-Zachodniego stanowiła ściągnięta z Kaukazu 1 Armia Konna Siemiona Budionnego (blisko 20 000 ludzi, wspieranych przez lotnictwo i broń pancerną). 5 czerwca armia ta (członkiem jej dowództwa był m.in. Iosif Stalin) w okolicy Samhorodka-Oziernej przerwała polski front i w rejonie Żytomierza oraz Berdyczowa wyszła na tyły 3 Armii. Jej dowódca, gen. Rydz-Śmigły, zdając sobie sprawę ze znaczenia politycznego posiadania Kijowa, postanowił bronić rejonu miasta pozostawiając zwalczanie 1 Armii Konnej formacjom rezerwowym. Ostatecznie jednak 3 Armia 10 czerwca rozpoczęła odwrót wzdłuż linii kolejowej Kijów-Korosteń. Po ciężkim boju pod Borodzianką (11-13 czerwca) 3 Armia zdołała przebić się przez okrążającą ją 12 Armię. 16 czerwca oddziały polskie znalazły się na pozycjach wyjściowych sprzed ofensywy kwietniowej.