Polacy w walce o wolność

Po powołaniu Polskiej Siły Zbrojnej (PSZ) zostali do niej przydzieleni jako doradcy w dziedzinie wyszkolenia oficerowie i podoficerowie niemieccy oraz oficerowie austriaccy. Na czele tej formacji stanął gen. płk. Hans von Beseler, niemiecki generał-gubernator warszawski. Obliczał on, że Polacy mogli wystawić armię liczącą blisko 1 500 000 żołnierzy.
Wobec tego, że Niemcom chodziło o pozorowanie tworzenia polskiej władzy politycznej, a faktycznie o jak najszybsze skierowanie polskich oddziałów na front, doszło do konfliktu Piłsudskiego z gen. von Beselerem. Polacy oczekiwali proklamowania niepodległego państwa, utworzenia niezależnego rządu i własnego dowództwa wojsk polskich. Niespełnienie tych postulatów doprowadziło do tzw. kryzysu przysięgowego.

W lipcu 1917 r. poddani rosyjscy służący w PSZ mieli złożyć przysięgę na wierność Królestwu Polskiemu i przyszłemu królowi oraz na braterstwo broni wojsku niemieckiemu i austro-węgierskiemu. Piłsudski nakazał żołnierzom nie składania tej przysięgi. Było to otwarte zerwanie z Niemcami i koncepcją marionetkowego państwa polskiego podporządkowanego mocarstwom centralnym. 22 lipca Piłsudski oraz jego najbliższy współpracownik płk Kazimierz Sosnkowski zostali aresztowani i wywiezieni w głąb Niemiec.

I i III Brygady, w większości posłuszne wezwaniu Piłsudskiego do odmówienia przysięgi, zostały rozwiązane. Żołnierze (poddani rosyjscy) zostali osadzeni w obozach internowanych w Beniaminowie (oficerowie) oraz w Szczypiornie, a potem w Łomży (szeregowi). Poddani austriaccy we wrześniu 1917 r. zostali wcieleni do armii austriackiej i w większości przerzuceni na front włoski.

Grupa żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej
na ul. Krakowskie Przedmieście w Warszawie

Ci żołnierze, którzy przysięgę złożyli, pozostali w szeregach PSZ. Było ich jednak niewielu. Jesienią tego roku PSZ liczyła zaledwie 139 oficerów i około 2600 szeregowych. Werbunek, prowadzony przez Krajowy Inspektorat Zaciągu, nie dał zadawalających rezultatów. Dopiero wiosną 1918 r. do szeregów dołączyła część byłych legionistów, zwolnionych z obozów w Beniaminowie i Łomży.

Początkowo PSZ składała się z kursów wyszkolenia piechoty, kawalerii, artylerii, taborów, szkoły podchorążych oraz dwóch baonów rekrutów. Z dniem 1 maja 1918 r. przeformowano je w dwupółkową brygadę piechoty, szwadron kawalerii, baterię artylerii, kompanię saperów i szwadron taborów. Utworzono również szkołę mierniczą.

We wrześniu tego roku państwa centralne powołały Radę Regencyjną, która praktycznie posiadała uprawnienia w dziedzinie oświaty i sądownictwa. Jednak wobec zbliżającej się klęski państw centralnych w wojnie podjęła działania zmierzające do przejęcia faktycznej władzy na ziemiach polskich.

7 października Rada Regencyjna proklamowała niepodległość państwa, obejmującego wszystkie ziemie polskie z dostępem do morza, z polityczną i gospodarczą wolnością, tudzież terytorialną nienaruszalnością.

12 października PSZ złożyła przysięgę na wierność Radzie Regencyjnej, a gen. von Beseler ustąpił ze stanowiska jej dowódcy. Wkrótce w jego ślady poszli instruktorzy niemieccy i austriaccy.

28 października sformowano dywizję piechoty (3 pułki), powstały też zawiązki pułków kawalerii i artylerii oraz baonu saperów. Zwierzchnik PSZ gen. dyw. Tadeusz Rozwadowski rozpoczął organizację Sztabu Generalnego i Ministerstwa Spraw Wojskowych.

W połowie października PSZ liczyła niespełna 5000 żołnierzy, jednak słabo uzbrojonych (dysponowano m.in. 6 działami oraz 13 karabinami maszynowymi) i posiadających minimalną ilość amunicji (953 naboje do karabinów i 45 granatów ręcznych).

31 października m.in. w Lublinie, zaś od 10 listopada w Warszawie i na prowincji żołnierze PSZ, wspólnie z członkami POW, uczestniczyli w rozbrajaniu Austriaków i Niemców.

Po zwolnieniu Piłsudskiego z Niemiec i jego przybyciu do Warszawy, 11 listopada Rada Regencyjna formalnie przekazała mu władzę wojskową, zaś 14 listopada - polityczną.