Polacy w walce o wolność

W okresie I wojny światowej społeczeństwo polskie reprezentowało różne orientacje polityczne. Jedna z nich grupowała zwolenników poglądu, iż przyszłość Polski należało związać z państwami centralnymi tj. Austro-Węgrami i Niemcami. Zwolennikami tego rozwiązania byli głównie mieszkańcy Galicji (zabór austriacki) i Wielkopolski (zabór pruski). W kręgach polityków galicyjskich zaistniała idea utworzenia narodowej siły zbrojnej - Legionów.
Zabójstwo austriackiego następcy tronu arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie (28 czerwca 1914) stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny światowej. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, 1 sierpnia Niemcy Rosji, 3 sierpnia Niemcy Francji. W ciągu kilku następnych dni do wojny przystąpiły kolejne państwa.

W tej sytuacji komendant główny Związku Strzeleckiego Józef Piłsudski 29 i 30 lipca wydał rozkazy mobilizacyjne dla swojej organizacji. Wraz z podporządkowanymi mu Polskimi Drużynami Strzeleckimi w ciągu kilku dni jego zbierające się w Krakowie oddziały osiągnęły stan ok. 2400 ludzi.

Zamiarem Piłsudskiego było wywołanie powstania na terenie zaboru rosyjskiego i stworzenie takich faktów dokonanych (własna administracja cywilna, silne formacje wojskowe), z którymi władze austriackie musiałyby się liczyć.

2 sierpnia utworzony został pierwszy patrol strzelecki Władysława "Beliny" Prażmowskiego (dał on początek odrodzonej kawalerii), zaś następnego dnia powstała 1 Kompania Kadrowa Tadeusza Kasprzyckiego. Pododdziały te rankiem 6 sierpnia, jeszcze przed wybuchem wojny austriacko-rosyjskiej, wyruszyły na teren znajdującej się w zaborze rosyjskim Kielecczyzny.

W ślad za nimi w ciągu kilku następnych dni wymaszerowały dalsze oddziały strzeleckie, rychło sformowane w 5 batalionów. Strzelcy zajęli Kielce (12 sierpnia) i utrzymali je (po przejściowej utracie miasta) do 10 września, wprowadzając na opanowanym obszarze polskie rządy.

W chwili wymarszu oddziałów Piłsudski ogłosił powstanie w Warszawie Rządu Narodowego (w rzeczywistości nieistniejącego), który miał go mianować komendantem głównym polskich sił wojskowych. Rządowi temu podporządkowała się galicyjska Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Jednak próba aktywizacji społeczeństwa polskiego w zaborze rosyjskim nie powiodła się.

Kiedy wydawało się, iż wobec niepowodzenia akcji Piłsudskiego władze austriackie zlikwidują wojskowy ruch niepodległościowy, działania polityczne w Wiedniu podjęli polscy politycy - Ignacy Daszyński, Władysław Jaworski i Juliusz Leo. Doprowadzili oni do powołania regularnej formacji wojskowej, Legionów Polskich, stanowiących część armii austro-węgierskiej.

SIERPIEN 1914, SZTAB STRZELCÓW PIŁSUDSKIEGO W KIELCACH

Manifestem z 16 sierpnia 1914 r. ogłoszono utworzenie Legionów Polskich (Zachodniego i Wschodniego, każdy w sile ok. 8500 ludzi). Oba Legiony otrzymały jako dowódcę austriackiego generała polskiej narodowości. Językiem służbowym wewnątrz Legionów był język polski, umundurowanie i odznaki stopni pozostały niejednolite. Strzelcy Piłsudskiego utworzyli 1 pułk piechoty pod jego dowództwem.

Dla reprezentowania interesów polskich wobec rządu austriackiego także z dniem 16 sierpnia zawiązał się w Krakowie i Lwowie Naczelny Komitet Narodowy, złożony z przedstawicieli wszystkich stronnictw politycznych. Na jego czele stanął Juliusz Leo (potem: Władysław Jaworski).

Jednak już w trzeciej dekadzie września 1914 r. przestał istnieć Legion Wschodni, którego żołnierze za namową nastawionych prorosyjsko działaczy Narodowej Demokracji odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi austriackiemu. W tej sytuacji formacja ta została rozwiązana.

Na czele Legionów kolejno stali generałowie: Rajmund Baczyński, Karol Durski-Trzaska, Stanisław Puchalski oraz płk Stanisław Szeptycki. Jednak ideowym i moralnym przywódcą Legionów pozostawał Józef Piłsudski.

Ostatecznie Legiony Polskie składały się z trzech brygad: I Brygady Piłsudskiego, złożonej z 1, 5 i 7 pułków piechoty, 1 pułku ułanów i dywizjonu artylerii, II Brygady (2 i 3 pułki piechoty, dywizjon ułanów, z czasem przekształcony w 2 pułk ułanów, oraz dywizjon artylerii) i utworzonej latem 1915 r. III Brygady (4 i 6 pułki piechoty, dywizjon kawalerii, bateria artylerii).

KARABIN MASZYNOWY 1 PUŁKU UŁANÓW LEGIONÓW POLSKICH

Podległe mu oddziały 1 pułku piechoty (przekształcone w grudniu 1914 r. w I Brygadę) w pierwszych miesiącach wojny uczestniczyły w austriacko-niemieckiej ofensywie na Dęblin i Warszawę, tocząc krwawe walki pod Anielinem i Laskami. Później pułk walczył pod Krzywopłotami, zaś w ramach działań na Podhalu m.in. pod Marcinkowicami. Od 22 do 25 grudnia I Brygada pod przejściowym dowództwem swego szefa sztabu ppłk. Kazimierza Sosnkowskiego wzięła udział w bitwie pod Łowczówkiem, gdzie poniosła duże straty.

W 1915 r. brygada Piłsudskiego uczestniczyła m.in. w walkach pod Konarami, na Lubelszczyźnie (m.in. w rejonie Urzędowa i Jastkowa) i Wołyniu (Jabłonka, Kukle, Kamieniucha).

Jednostki II Brygady (formalnie utworzonej w kwietniu 1915 r.) przez rok (od jesieni 1914 r.) walczyły w Karpatach na pograniczu Węgier (Mołotków, Pasieczna, Rafajłowa), na Bukowinie i w Besarabii (Rarańcza, Rokitna). Przy tych oddziałach aż do wiosny 1915 r. stale przebywała Komenda Legionów. Jednak jako dowództwo całości Legionów faktycznie nie odgrywała większej roli. To pozwalało Piłsudskiemu na dużą samodzielność, także polityczną.

Natomiast formacje III Brygady od lata 1915 r. uczestniczyły w działaniach na Lubelszczyźnie (Jastków) i Wołyniu, gdzie nastąpiła koncentracja całości sił Legionów.

Wszystkie brygady (choć przejściowo podzielone na kilka grup taktycznych) spędziły razem na froncie blisko rok. Wzięły udział w wielu bojach m.in. pod Hulewiczami, Jabłonką, Kuklami, Kamieniuchą, Stawyhorożem, Kościuchnówką, Hruziatynem czy Tumanem. Niejednokrotnie współdziałały na polu walki nie tylko z oddziałami austriackimi, ale i niemieckimi. Szczególną sympatią legionistów cieszyli się Bawarzy. Udziałem w kampanii wołyńskiej Legiony zyskały wielkie uznanie zwierzchnich dowództw austriackich i niemieckich.

Wojciech Kossak Potyczka legionisty z Kozakam

Legioniści wyróżnili się zwłaszcza podczas odpierania rosyjskiej ofensywy gen. Aleksieja Brusiłowa, w czasie bitwy pod Kościuchnówką (4-6 lipca 1916) oraz następującego po niej odwrotu na linię rzeki Stochód.

Po bitwie pod Kościuchnówką, z powodu ostrych zatargów Piłsudskiego z władzami austriackimi i Komendą Legionów, ujawnił się kryzys polityczny wewnątrz Legionów.

Dla Piłsudskiego Legiony były atutem przetargowym wobec Austro-Węgier. Ponieważ ta nazbyt długo nie chciała uczynić żadnych konkretnych koncesji na rzecz sprawy polskiej, był gotów zerwać współpracę z Austrią.

Tego sięgania po niepodległość i podbijania ceny swych "usług", traktowania Legionów jako środka prowadzącego do ostatecznego celu (niepodległości) nie rozumiała Komenda Legionów, w dużym stopniu złożona z zawodowych oficerów armii austriackiej.

Ostatecznie Piłsudski podał się do dymisji, którą w końcu września 1916 r. przyjęto.

Na jego rozkaz żołnierze I Brygady zaczęli składać podania o zwolnienie z Legionów.

Akcja ta sprawiła, że władze austriackie podjęły połowiczne ustępstwa, przemianowując Legiony na Polski Korpus Posiłkowy, formację wyższego rzędu i bardziej samodzielną.

Ich zalety bojowe zostały dostrzeżone m.in. przez wybitnych dowódców niemieckich: feldmarsz. Paula Hindenburga von Beneckendorffa (dowódcę sił lądowych) i gen. Ericha von Ludendorffa.

STANISŁAW MASŁOWSKI "WIOSNA ROKU 1905"

Zaczęli oni wywierać nacisk na czynniki polityczne, by uznać wolną Polskę i utworzyć sojusznicze wojsko polskie, faktycznie w pełni mające podlegać Niemcom. Ich postulaty były związane z kurczeniem się zasobów ludzkich armii niemieckiej z powodu przedłużania się wojny i dużych strat.

Na skutek zabiegów władz wojskowych przywódcy mocarstw centralnych wydali ogłoszony 5 listopada 1916 r. akt o utworzeniu państwa polskiego. Postanowili utworzyć państwo samodzielne, z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem (…). Nowe Królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmie potrzebne do sił swych rozwoju. W związku z tym aktem także Rosja została zmuszona do podobnej deklaracji w sprawie niepodległości Polski, co nastąpiło 30 marca 1917 r. Po raz pierwszy sprawa polska nabrała charakteru międzynarodowego.

Późną jesienią 1916 r. Legiony przewieziono na teren Królestwa Polskiego, gdzie miały się stać kadrą przyszłej, formowanej z poboru, armii polskiej. Zwierzchnictwo nad Legionami przejęli wówczas Niemcy. W Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu, do której składu wszedł Piłsudski jako referent wojskowy.

Formalnie z dniem 12 kwietnia 1917 r. Legiony przekształcono w Polską Siłę Zbrojną. Liczyły wówczas 1037 oficerów i ponad 20 000 szeregowych.

Odznaki pamiątkowe jednostek Wojska Polskiego