ORLE GNIAZDO

Historia

Zespół pałacowo-ogrodowy w Rogalinie powstał w l. 1770-1776 z inicjatywy Kazimierza Raczyńskiego, pisarza wielkiego koronnego, następnie starosty generalnego Wielkopolski i marszałka nadwornego koronnego, według projektu nieznanego autora wiązanego z warszawskim kręgiem architektów saskiego pochodzenia. Architekturze rezydencji, utrzymanej w typie entre cour et jardin, nadano cechy stylistyczne charakterystyczne dla późnego baroku i rokoka. Rokokowy ogród ozdobiono rzeźbami wykonanymi przez Augustyna Schöpsa. W l. 80. XVIII w. fundator zmodernizował rezydencję w duchu klasycyzmu według projektów wybitnych królewskich architektów: Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera. Kontynuatorem zapoczątkowanych prac był zięć Kazimierza - Filip Raczyński, który zastąpił dwubiegowe, reprezentacyjne schody istniejącym do dzisiaj westybulem i klatką schodową, wybudował łączniki galeriowe między oficynami a korpusem i przebudował stajnię i powozownię. Dzięki staraniom kolejnego właściciela – Edwarda Raczyńskiego, po 1815 r. sala balowa została przekształcona w neogotycką zbrojownię z ideową ekspozycją, w której oprócz broni zgromadzone były pamiątki narodowe. Edward był również fundatorem kościoła-mauzoleum wzniesionego w l. 1817-1820 we wschodniej części parku krajobrazowego, wzorowanego na świątyni rzymskiej Maison Carrée w Nîmes we Francji. Pierwotna, dwukondygnacyjna kaplica znajdująca się w południowym skrzydle pałacu została natomiast przebudowana ok. 1830 r. na oranżerię i bibliotekę.

Około poł. XIX wieku, kiedy majątkiem rogalińskim władał syn Edwarda – Roger Maurycy, zniesiono pierwotny układ dwóch dziedzińców przed pałacem, a na jego miejsce wprowadzono wydłużony gazon ujęty alejami kasztanowo-lipowymi. W l. 90. XIX w. Edward Aleksander Raczyński i jego żona Róża z Potockich przeprowadzili modernizację wnętrz pałacowych w oparciu o projekty przygotowane przez krakowskiego architekta Zygmunta Hendla. Do części wnętrz wprowadzono nową dekorację sztukatorską i piece kaflowe, a w dawnej reprezentacyjnej jadalni na piętrze pałacu utworzono okazałą, neorokokową bibliotekę. W 1910 r. powstał budynek galerii obrazów według projektu Mieczysława Powidzkiego połączony z południowym skrzydłem pałacu. Znalazła się w nim cenna kolekcja Edwarda Aleksandra - wybitnego mecenasa sztuki i prezesa Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie - obejmująca malarstwo polskie i zagraniczne z przełomu XIX i XX w. Zbiór liczył pierwotnie 466 dzieł (obecnie ok. 300) i był dostępny publicznie.

Rezydencja w Rogalinie pozostała rodową siedzibą Raczyńskich do 1939 roku. W czasie II wojny światowej pałac zajmowała szkoła Hitlerjugend. Zniszczeniu uległa wówczas część wyposażenia i wystroju pałacu, m. in. neorokokowa biblioteka. Kolekcja obrazów, która tuż przed wojną została zabezpieczona w Muzeum Narodowym w Warszawie, została zrabowana przez Niemców. Po zakończeniu wojny większość obrazów odzyskano. W 1948 r. zespół pałacowo-parkowy w Rogalinie został przekazany Muzeum Wielkopolskiemu (ob. Muzeum Narodowemu) w Poznaniu.

Opis

Rogalin jest położony ok. 20 km na południe od Poznania. Zespół pałacowo-parkowy znajduje się w środkowej części wsi, po południowej stronie drogi prowadzącej z Mosiny do Kórnika. Dominantą późnobarokowego założenia w typie entre cour et jardin jest usytuowany między dziedzińcem a rokokowym ogrodem korpus główny pałacu połączony ćwierćkolistymi galeriami z oficynami bocznymi. Z oficyną południową łączy się galeria obrazów. Po północnej stronie wydłużonego gazonu znajdują się budynki dawnej drewutni i stajni, a po stronie południowej - powozowni. Zespół pałacowy wraz z regularnym ogrodem jest otoczony parkiem krajobrazowym z pocz. XIX w., który po stronie południowej i południowo-zachodniej przechodzi w malownicze rozlewiska Warty. Osiowy układ założenia podkreśla aleja prowadząca od głównej bramy przez dawny dziedziniec gospodarczy ujęty dwoma czworakami (ob. budynkami mieszkalnymi) do położonej na niewielkim wzniesieniu kaplicy pałacowej (ob. kościoła par. pw. św. Marcelina), wzorowanej na świątyni rzymskiej Maison Carrée w Nîmes we Francji, oraz dzwonnicy. Wszystkie budynki są murowane z cegły i otynkowane. Dachy pokrywa dachówka ceramiczna, z wyjątkiem dawnej drewutni i galerii obrazów zadaszonej przeszkleniem.

Pałac posiada cechy późnobarokowe, rokokowe i klasycystyczne. Korpus główny, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, jest dwukondygnacyjny od strony dziedzińca i trójkondygnacyjny od ogrodu. Elewacje frontowa i ogrodowa są siedemnastoosiowe, akcentowane trójosiowymi, bocznymi pseudoryzalitami. Część środkową podkreśla pseudoportyk fasady i ryzalit ogrodowy, nad którymi wznosi się dach mansardowy zwieńczony rzeźbą wojownika. We wnętrzach zakomponowanych w układzie dwutraktowym odtworzono, a w zachowanej części poddano gruntownym pracom konserwatorskim wystrój i wyposażenie, odwołując się do stanu z okresu międzywojennego, znanego z ikonografii archiwalnej. Boczne skrzydła pałacu są półtorakondygnacyjne (z wyjątkiem południowego, które ze względu na zróżnicowanie wysokości terenu jest dwukondygnacyjne od strony parku); ćwierćkoliste galerie od strony dziedzińca – jedenastoosiowe, boczne oficyny o rzutach prostokątnych – siedmioosiowe, z trójosiowymi pozornymi ryzalitami pośrodku, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Podziały i wystrój elewacji jednokondygnacyjnych, wzniesionych na planach prostokątów budynków drewutni, stajni i powozowni nawiązują do wyrazu architektonicznego pałacu.

Historia

Historia zamku sięga pierwszej połowy XV wieku, zaś jego obecną postać zawdzięczamy Tytusowi Działyńskiemu i przebudowie z połowy XIX wieku w stylu neogotyku angielskiego. Właścicielami Zamku Kórnickiego byli w ciągu wieków Górkowie, Czarnkowscy, Grudzińscy, Działyńscy i Zamoyscy. Jedną z najbarwniejszych postaci była Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka (1714-1790), znana jako Biała Dama. Wyjątkową postacią dla polskiej historii był także Władysław Zamoyski (1853-1924), siostrzeniec Jana, syn Jadwigi z Działyńskich Zamoyskiej, brat Marii; przekazał całą majętność kórnicką i nabyte wielkim kosztem dobra zakopiańskie wraz z Morskim Okiem, które wyprocesował dla Polski, narodowi polskiemu w 1924 roku.

Według niektórych opracowań pierwotna budowla obronna została wzniesiona w XIV w. z inicjatywy Wyszoty, brata poznańskiego biskupa Mikołaja z Kórnika. Teza ta jednak nie znajduje potwierdzenia w źródłach, a pierwszy dokument dotyczący budowy zamku (kontrakt z cieślą Mikołajem) pochodzi z 1426. Ukończona prawdopodobnie ok. 1430 budowla, posadowiona na bagiennej wyspie, otoczona była fosą, dostęp do niej był możliwy przez most zwodzony oraz spuszczaną okutą kratę. Do dziś z tego okresu zachowały się stare mury i piwnice obiektu. W 1565 Stanisław Górka przebudował gotycki zamek na renesansową rezydencję przez zabudowanie wewnętrznego dziedzińca przez połączenie wszystkich budynków i pokrycie ich Dach łamany dachem łamanym. Część reprezentacyjna i brama wjazdowa zlokalizowana na stronie oółnocnej posiadała po obu stronach baszty. Pozostawiono most zwodzony. Od 1592 Zamek w Kórniku był reprezentacyjną siedzibą rodu Górków, jednego z najpotężniejszych rodów magnackich Wielkopolski doby renesansu i reformacji. W 1574 gościł tu Henryk Walezy, przejeżdżający przez Kórnik w drodze na koronację do Krakowa.

Po bezpotomnej śmierci Stanisława Górki w 1592 zamek przeszedł w posiadanie Czarnkowskich, a w 1610 został sprzedany przez Andrzeja Czarnkowskiego Zygmuntowi Grudzińskiemu. Od 1676 zamek był własnością rodu Działyńskich.

Pierwszą wybitną przedstawicielką rodu Działyńskich była Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka (1714-1790). Po śmierci pierwszego męża Stefana Macieja Szołdrskiego i rozwodzie z drugim Aleksandrem Potulickim Teofila od połowy XVIII w. poświęciła swoje życie sprawie rozwoju kulturalnego i gospodarczego Kórnika i przebudowie rezydencji na barokowy pałac. Obok zamku urządziła ogród w stylu francuskim (obecnie, po przebudowie w XIX w., arboretum), utworzyła szkółki drzew i zwierzyniec z egzotycznymi roślinami i zwierzętami, dbała o rozwój miasta, sprowadzając doń niemieckich rzemieślników-kolonistów.

Namalowany przez A. Pesne portret Teofili w białej sukni, do dzisiaj zachowany w zamku, dał początek legendzie o Białej Damie – jednym z najsłynniejszych duchów w polskich zamkach.

Po śmierci Teofili Potulickiej Zamek w Kórniku przez krótki czas był w rękach Szołdrskich, na mocy wyroku sądowego w 1801 został jednak zwrócony Działyńskim. Rezydencję objął najpierw Ksawery Szymon Działyński, a od 1826 jego syn Tytus Działyński. Z powodu zaangażowania w powstanie listopadowe Tytus został ukarany przez władze pruskie konfiskatą majątku. Do Kórnika mógł wrócić z Galicji dopiero w 1839, po wygranym procesie o zwrot dóbr.

Tytus Działyński planował całkowitą przebudowę zamku jeszcze przed powstaniem listopadowym. Zamawiał związane z tym projekty u Antonia Corazziego, Henryka Marconiego i Karla-Friedricha Schinkla. Po powrocie do Kórnika przebudował zamek w stylu neogotyku angielskiego, zachowanym do dzisiaj. Podczas przebudowy najwięcej zaczerpnął z projektu Schinkla, twórczo go jednak modyfikując we współpracy z architektem Marianem Cybulskim.

W zamiarze Tytusa Działyńskiego, jednego z czołowych działaczy nurtu pracy organicznej w Wielkopolsce, zamek miał być nie tylko prywatną rezydencją, lecz służyć narodowi jako biblioteka i muzeum. Tytus zapoczątkował gromadzenie starodruków i rękopisów (m.in. Chopina, Mickiewicza, Bonapartego), które do dzisiaj są przechowywane w Bibliotece Kórnickiej. Ogród w stylu francuskim Teofili Potulickiej przekształcił w park w stylu romantycznym – obecne arboretum.

Po nagłej śmierci Tytusa Kórnik znalazł się w rękach jego syna Jana. Jan kontynuował prace w zamku, bardziej interesował się jednak rozbudową rezydencji swojej żony Izabeli z Czartoryskich w Gołuchowie. Po bezpotomnej śmierci Jana w 1880 zamek odziedziczył jego siostrzeniec, Władysław Zamoyski. Ten, jako obywatel francuski, w 1885 został zmuszony do opuszczenia Kórnika (rugi pruskie) i zamieszkał w Galicji (w Kuźnicach w Zakopanem), gdzie zasłużył się m.in. w walce o polskość Morskiego Oka. Do Kórnika powrócił dopiero w 1920. W 1924, tuż przed śmiercią, bezdzietny Zamoyski przekazał całe swoje dobra, w tym zamek wraz z imponującą kolekcją dzieł sztuki, zbiorami bibliofilskimi i ogrodem dendrologicznym (Arboretum Kórnickie) narodowi polskiemu. Darowizną zarządzała fundacja „Zakłady Kórnickie”. W czasie II wojny światowej zbiory w znacznej części zostały rozgrabione. Fundacja „Zakłady Kórnickie”, jak i inne w PRL, została zlikwidowana w 1953, w 2001 została reaktywowana na mocy ustawy.

Opis

Obecny kształt zamku nawiązuje do neogotyku angielskiego, jednego z historyzujących stylów popularnych w XIX w. Główne wejście do zamku znajduje się od strony północnej. Charakterystyczną cechą jest zwieńczenie głównego okna nad wejściem łukiem Tudora. Jeszcze do okresu międzywojennego do zamku wchodziło się przez tak zwany „babiniec”, przedsionek w kształcie barbakanu, wyburzony w latach 1925–1939. Strona zachodnia to rozbudowany architektonicznie taras z widokiem na jezioro Kórnickie i „Zwierzyniec”. Strona południowa jest zdominowana przez łuk indyjski, wzorowany prawdopodobnie na Pawilonie Królewskim w Brighton, a pośrednio na muzułmańskiej architekturze Indii (łuk w Kórniku nosi wyraźne podobieństwo do łuków Tadź Mahal). Od strony wschodniej nad zamkiem wznosi się neogotycka wieża, swoją elewacją z czerwonej cegły kontrastująca z resztą zamku, wybudowana dopiero podczas przebudowy zamku przez Tytusa Działyńskiego. Przy wjeździe do zamku stoją zabytkowe oficyny oraz wozownia.

Obecnie w zamku mieści się muzeum z wieloma unikatowymi eksponatami, m.in. meble różnych stylów i epok, obrazy mistrzów polskich i europejskich, rzeźby, kolekcje numizmatyczne, militaria polskie i wschodnie, wyroby rzemiosła artystycznego z porcelany i srebra. Najokazalszym wnętrzem rezydencji jest Sala Mauretańska, nawiązująca do Dziedzińca Lwów w Alhambrze, początkowo przeznaczona na bibliotekę, później na salę muzealną, do dzisiaj eksponująca pamiątki narodowe. W pokoju pod wieżą eksponowane są też zbiory etnograficzne i przyrodnicze przywiezione przez Władysława Zamoyskiego z Australii i Oceanii.

Zamek jest też siedzibą Biblioteki Kórnickiej PAN, jednej z największych bibliotek w Polsce.