Polacy w walce o wolność

12 sierpnia rozpoczął się sowiecki atak na przedmoście Warszawy. Broniąca stolicy 1 Armia posiadała 39 000 żołnierzy w linii, wspieranych przez 259 dział, 39 czołgów, 450 karabinów maszynowych i kilkanaście samolotów. Oddziały przeciwnika liczyły tu 45 000-47 000 żołnierzy w linii, posiadających około 200 dział, około 700 karabinów maszynowych i kilka samochodów pancernych.

13 sierpnia, uzyskując lokalną przewagę, 4 brygady z 21 i 27 dywizji, wspierane przez 59 dział, przełamały linię obronną polskiego 46 pułku piechoty i opanowały Radzymin, odległy o około 15 km od stolicy. Następnego dnia, mimo kontrataków 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej, bolszewicy zdołali podejść pod drugą linię obrony Polaków i tu dopiero zostali powstrzymani.

Warszawa, sierpien 1920 r. Odmarsz oddziału ochotników na front

Na odcinku polskiej 8 DP żołnierze 79 brygady 27 dywizji przerwali linię obrony i skierowali się na Ossów, co groziło wyjściem na tyły drugiej linii obrony przedmościa. Jednak kontratak przeprowadzony przez baony 236 pułku piechoty Armii Ochotniczej i 13 pułku piechoty odrzucił bolszewików na pozycje wyjściowe.

Obie strony wprowadzały do walki nowe siły. W nocy z 14 na 15 sierpnia część polskiej 10 DP stoczyła bój w okolicach Nieporętu i Wólki Radzymińskiej z 81 brygadą 27 dywizji; tu po raz pierwszy w bitwie warszawskiej zmuszono nieprzyjaciela do odwrotu.

15 sierpnia w dalszym ciągu toczyły się krwawe walki o Radzymin. Wprowadzone do akcji polskie lotnictwo atakowało jednostki wroga z wysokości kilkudziesięciu metrów. Na odgłos nadlatujących samolotów całe oddziały rozpraszały się, bądź szukały ukrycia. Ponoszone straty i silny opór Polaków spowodowały upadek ducha czerwonoarmistów. W godzinach wieczornych nacierający żołnierze polscy odzyskali Radzymin. Podejmowane przez Sowietów od świtu 16 sierpnia próby ponownego zdobycia Radzymina zakończyły się niepowodzeniem, zaś Polacy zdołali odzyskać całą pierwszą linię obrony, utraconą 13 sierpnia.

14 sierpnia polska 5 Armia gen. Sikorskiego zaatakowała nad rzeką Wkrą i związała ciężkim bojem siły 4 i 15 Armii wroga. 15 sierpnia zagon 8 Brygady Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego doprowadził do zajęcia Ciechanowa i zniszczenia centrum łączności 4 Armii, co miało duży wpływ na jej dalsze działania.

Rozwinięte nad dolnym Wieprzem polskie zgrupowanie uderzeniowe - 4 Armia i większość 3 Armii - uderzeniem swym (podjętym 16 sierpnia pod osobistym dowództwem marsz. Piłsudskiego) zaskoczyło przeciwnika. Bijąc jego poszczególne oddziały szybko posuwało się na północ. Grupa Uderzeniowa rozbiła Grupę Mozyrską i 16 Armię. 16 sierpnia zajęto Włodawę, 17 sierpnia Białą Podlaską i Siedlce, 22 sierpnia Białystok, a 25 sierpnia znajdujące się na granicy Prus Wschodnich Grajewo. Obsadziła nową linię frontu od Grodna po Brześć nad Bugiem. Nacierająca piechota posuwała się z szybkością około 25 km na dobę, zaś 1 Dywizja Piechoty Legionów ponad 35 km.

Jednocześnie wojska 5, 1 i 4 Armii rozbiły sowieckie 3 i 15 Armie. Natomiast wysunięte aż pod Brodnicę, Płock oraz Włocławek i pozbawione łączności z dowództwem frontu siły 4 Armii i 3 Korpusu Kawalerii zbyt późno rozpoczęły odwrót. Ostatecznie nie mogąc przebić się przez zagradzające im drogę oddziały polskie, przeszły granicę Prus Wschodnich.

Bitwa warszawska zakończyła się jedną z największych w historii klęsk Armii Czerwonej. Poległo bądź odniosło rany około 25 000 czerwonoarmistów, 66 000 dostało się do niewoli, 45 000 przeszło do Prus Wschodnich. Polacy zdobyli 231 dział i 1023 karabiny maszynowe.

3 Armia zdołała wycofać za Niemen 3600 żołnierzy i 24 działa, 15 Armia 3000 żołnierzy i 44 działa, a 16 Armia 3500 żołnierzy i 24 działa.

Do klęski wojsk sowieckich przyczyniła się też postawa mieszkańców zajętych przez nich terenów. Jak pisał w meldunku do Trockiego członek Rady Rewolucyjnej 16 Armii Gieorgij Piatakow Ważnym czynnikiem pogłębiającym panikę w szeregach armii podczas odwrotu była partyzancka wojna w guberni siedleckiej. Stwierdzono (…) że przechodzące wojska były ostrzeliwane przez partyzantów. Mieszkańcy guberni siedleckiej odnosili się do nas skrajnie wrogo, odmawiając podawania wody naszym wycofującym się oddziałom. W wielu wypadkach cofające się oddziały prowadziły walki odwrotowe z miejscową ludnością podczas których czerwona armia bezwzględnie rozprawiała się z powstańcami. W Białymstoku według meldunku dowódcy 27 dywizji, który z brygadą przebijał się przez zajęte już miasto, musiał prowadzić walki z ludnością a nie z wojskiem polskim przy czym we wrogich działaniach brała udział również ludność żydowska.

Cały rejon w przybliżeniu na południowy-wschód od linii Białystok-Bielsk, zwłaszcza w guberni siedleckiej, mrowi się od powstańców.

Już współcześni zdawali sobie sprawę ze znaczenia bitwy warszawskiej. Dla członka brytyjskiej misji w Polsce lorda Edgara d`Abernona była ona 18 decydującą bitwą w dziejach świata. Śmiało rzec można, iż bitwa pod Warszawą wybawiła środkową, a także częściowo i zachodnią Europę od fanatycznej tyranii Sowietów. Gdyby wojska sowieckie złamały opór armii polskiej - wówczas bolszewizm ogarnąłby Europę środkową, a być może przeniknąłby i cały kontynent. Inny świadek wydarzeń, późniejszy generał, Louis Faury napisał: Przed dwustu laty Polska pod murami Wiednia uratowała świat chrześcijański od niebezpieczeństwa tureckiego; nad Wisłą i nad Niemnem szlachetny ten naród oddał ponownie światu cywilizowanemu usługę, którą nie dość oceniono.

Dowodzenie marsz. Piłsudskiego w bitwie warszawskiej zostało docenione przez zagranicznych historyków. Zgodnie z rozkazem polskiego Naczelnego Wodza atakujące znad Wieprza dywizje miały nie zwracać uwagi na postępy terenowe sąsiednich jednostek. Idea ta, zgodna z zasadami działań późniejszych dywizji pancernych, wyprzedziła ówczesną myśl wojskową o 20 lat.

Tymczasem na południowym odcinku frontu Budionny po bitwie pod Brodami, ponaglany rozkazami marszu na Warszawę 17 sierpnia przypuścił atak na Lwów. Na jego przedpolu szczególnie wyróżnił się złożony głównie z młodzieży baon 240 pułku piechoty Armii Ochotniczej kpt. Bolesława Zajączkowskiego. Jego żołnierze stawili heroiczny opór 11 DK, broniąc węzła kolejowego w Zadwórzu. Wojska polskiej 6 Armii skutecznie broniły rejonu Lwowa i 19 sierpnia 1 Armia Konna odstąpiła od ataków na miasto i ruszyła na Krasnystaw-Lublin, by wesprzeć wojska Frontu Zachodniego. Próba zdobycia Zamościa, bronionego przez 31 pułk piechoty kpt. Mikołaja Bołtucia oraz ukraińską 6 DP gen. Marko Bezruczki, nie powiodła się.

Przeciwko kawalerii Budionnego polskie Naczelne Dowództwo skierowało siły 3 Armii - m.in. 1 D Jazdy i 13 DP. 31 sierpnia pod Komarowem doszło do największej bitwy kawaleryjskiej od czasów wojen napoleońskich. W jej następstwie (i późniejszych walk w rejonie Hrubieszowa) 1 Armia Konna poniosła kolejne wielkie straty, tak iż do końca wojny nie odegrała już większej roli.

12 września oddziały polskie i ukraińskie podjęły działania zaczepne i do końca miesiąca, odrzucając wojska 12 i 14 Armii przeciwnika, osiągnęły linię Sarny-Płoskirów-Jampol. Ostatnią wielka operację w wojnie na tym terenie stanowił zagon korpusu jazdy płk. Juliusza Rómmla skierowany na tyły sowieckie na Korosteń.

Rok 1920. Oficerowie polscy i ukraińscy na froncie.
Oddziały polskie i ukraińskie broniły wspólnie
m.in. Zamościa przed oddziałami sowieckiej 1 Armii Konnej

Po bitwie pod Warszawą linia frontu na północy 15 września przebiegała przez Grodno-Kuźnicę-Świsłocz-Siemieniówkę-Białowieżę. Poniesiona przez Front Zachodni klęska w bitwie nad Wisłą została przez nich uznana za chwilowe niepowodzenie. Ponownie nie doceniając siły armii polskiej 20 września Tuchaczewski wydał rozkaz przygotowania uderzenia w kierunku Białystok-Brześć nad Bugiem. Jego wojska miały osiągnąć gotowość bojową 25 września. W tym czasie jego oddziały otrzymały uzupełnienia z głębi Rosji, a także wzmocnili je czerwonoarmiści, którzy w czasie bitwy warszawskiej przeszli na teren niemieckich Prus Wschodnich. Front Zachodni liczył - według danych polskiego Naczelnego Dowództwa - około 45 000 żołnierzy. Byli to jednak często nie ostrzelani rekruci, brakowało oficerów, Polacy posiadali znacznie silniejszą artylerię.

Tymczasem polskie Naczelne Dowództwo przyjęło koncepcję działań w nowym etapie kampanii - uderzenia na pólnocnym-wschodzie.Została ona ujęta w rozkazie z 19 września, w którym pisał m.in. aby wyprzedzić ofensywę nieprzyjaciela i pokrzyżować jego zamiary, nasze północne armie 2 i 4 podejmą pod moim bezpośrednim dowództwem uderzenie. Celem tego uderzenia będzie szybkie i możliwie silne rozbicie nieprzyjaciela oraz ewentualne odrzucenie go od głównych komunikacji, bądź na północ, bądź na południe.

Jerzy Kossak Rozgromnienie konnej armii Budionnego
pod Komarowem 31 sierpnia 1920 r.

20 września rozpoczęły się polskie działania wstępne, a 23 września właściwe udezrenie. 2 Armia wykonała główne natarcie przez Druskienniki na Lidę, zaś 4 Armia pomocnicze na Wołkowysk. Siły Frontu Zachodniego zostały ponownie pobite i oddziały polskie wyszły na linię Stołypce-Nieśwież-rzeka Łań. W tej sytuacji lewemu skrzydłu ugrupowania zagrażali wrogo ustosunkowani do Polaków Litwini. Dlatego oddziały polskie rozpoczęły kolejne uderzenie.

Natomiast 2 Armia, ścigając bolszewików, 12 października opanowała Mołodeczno, 13 października Wilejkę, zaś 4 Armia Mińsk Litewski (15 października) i Słuck.

18 października wszedł w życie rozejm między Rzeczpospolita a Rosją bolszewicką, zaś 18 marca 1921 r. w Rydze został podpisany traktat pokojowy. Wytyczał on granicę Polski wzdłuż rzeki Dźwiny do rzeki Wilii, ku rzece Łań do jej ujścia do Prypeci, następnie przez miasto Korzec, rzeką Horyń i wzdłuż rzeki Zbrucz. Podpisujące traktat pokojowy państwa zrzekały się wszelkich praw i pretensji do ziem po przeciwnych stronach granicy. Rosja miała zwrócić archiwa, biblioteki oraz dzieła sztuki, zrabowane w okresie niewoli, a także zapłacić blisko 60 mln rubli w złocie odszkodowania (te punkty traktatu nie zostały dotrzymane).

Pokój ryski realizował anachroniczną już wówczas koncepcję inkorporacyjną. Nie została zrealizowana idea federacyjna Piłsudskiego, której podporządkowywał on swoje działania wojskowe na wschodzie.

Żołnierze sprzymierzonych wojsk ukraińskich Petlury i białoruskich Bułaka-Bałachowicza, po krótkim okresie internowania w Polsce, uzyskali możliwość osiedlenia się w niej na stałe.

Jak pisał marsz. Piłsudski Rok 1920 pozostanie w dziejach co najmniej dwóch państw i narodów rokiem na długo pamiętnym. Na ogromnej arenie, pomiędzy brzegami Dniepru, Berezyny i Dźwiny, a z drugiej strony Wisły, rozstrzygały się w walce wojennej losy nasze polskiej i sąsiedniej z nami Sowieckiej Rosji. Rozstrzygnięcie walki rozstrzygnęło zarazem na czas pewien i losy milionów istot ludzkich, które reprezentowane były wtedy przez walczące na tej ogromnej przestrzeni wojsko i jego wodzów.