Polacy w walce o wolność

W następstwie klęski Niemiec w wojnie światowej "czerwona" Rosja już 17 listopada 1918 r. podjęła działania zbrojne zmierzające do opanowania terytoriów utraconych od 1914 r. Przewidując taką ewentualność polscy ziemianie zorganizowali Komitet Obrony Kresów i przystąpili do tworzenia na bazie POW oddziałów samoobrony Litwy i Białorusi. Oddziały takie powstały m.in. w Mińsku Litewskim, Wilnie i Grodnie, ale także w wielu mniejszych miejscowościach. Jednocześnie na terenie niepodległej już Polski, w Ostrowi Mazowieckiej, rozpoczęto tworzenie Dywizji Litewsko-Białoruskiej.

W grudniu 1918 r. rząd polski zwrócił się do rządu litewskiego z propozycją sojuszu antysowieckiego. Litwini zażądali uznania Wilna za swoją stolicę, co dla polskich władz było nie do przyjęcia (przytłaczającą większość jego mieszkańców stanowili Polacy).

Po wyjściu z Wilna Niemców dowodzona przez gen. Władysława Wejtkę samoobrona, po dwudniowych walkach z komunistami, 1 stycznia 1919 r. opanowała miasto. W tej sytuacji rząd litewski opuścił Wilno, ogłaszając protest przeciwko antybolszewickiej akcji samoobrony. Wkrótce pod miasto dotarły oddziały Armii Czerwonej i rozbiły siły gen. Wejtki. 5 stycznia Polacy wycofali się do Łap i Grodna.

Pierwszy rok wojny z "czerwoną" Rosją

Ostatecznie bolszewicy osiągnęli linię Szawle-Możejki-Kowno-Olita-Grodno-Prużana-Kobryń. 17 lutego pod Berezą Kartuską doszło do pierwszego starcia między regularnymi oddziałami Wojska Polskiego i Armii Czerwonej. Rozpoczęła się niewypowiedziana wojna z "czerwoną" Rosją.

Do połowy kwietnia 1919 r. toczyły się walki o małym natężeniu na dużych przestrzeniach. W tym czasie Polacy opanowali Słonim i Pińsk.

16 kwietnia oddziały Wojska Polskiego pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego rozpoczęły ofensywę w kierunku Wilna. Aby otworzyć sobie drogę do tego miasta wykonano pomocnicze natarcie na Lidę, Nowogródek oraz Smorgonie i Baranowicze. Jednocześnie I Brygada Jazdy ppłk. Władysława Prażmowskiego-Beliny dokonała zagonu na Wilno i 19 kwietnia dotarła do miasta, rozpoczynając trzydniowy bój z bolszewikami. Przybycie do Wilna oddziałów 1 Dywizji Piechoty Legionów gen. Edwarda Rydza-Śmigłego przesądziło o polskim sukcesie. Próby odzyskania miasta przez wojska sowieckie nie powiodły się.

22 kwietnia Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której m.in. napisał: Chcę dać wam wolność rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych tak, jak sami sobie tego życzyć będziecie.

Do końca 1919 r. oddziały polskiego Frontu Północnego (potem: Litewsko-Białoruskiego, dowódca gen. Stanisław Szeptycki) osiągnęły linię rzeki Dźwiny na północy, zaś na wschodzie Berezyny i Ptyczy. Zajęły m.in. Mołodeczno, Słuck, Mińsk Litewski oraz Bobrujsk. Polacy, Białorusini i Żydzi, delegaci mieszkańców Mińska Litewskiego, na spotkaniu z Piłsudskim usłyszeli, iż Polska idzie nie z chęci ucisku brutalnym butem żołnierskim, ziemi tej nic gwałtem narzuconym nie będzie, wolny i swobodny głos swój wśród innych ziem podniesie, ziemia ta sama rozstrzygnie jak żyć ma… będę dumny z Polski, będę dumny ze swoich żołnierzy, będę dumny wreszcie z siebie samego, jeśli będę mógł tej nieszczęsnej ziemi dać najcenniejszy dar Boży, dar swobody.

Na południu od Polesia, po zakończeniu działań przeciwko Ukraińcom oddziały polskie nawiązały styczność z Armią Czerwoną także na Wołyniu i Podolu. Jesienią 1919 r. front polsko-sowiecki przebiegał wzdłuż rzeki Dźwiny do Dyneburga na północy, na południowy wschód od Połocka przez Lepel, wzdłuż Berezyny do Bobrujska, stamtąd rzeką Ptyczą dochodził do Prypeci, a dalej wzdłuż rzeki Uborć do rzeki Dniestr pod Mohylowem.