Polacy w walce o wolność

W sierpniu 1914 r. w Warszawie została powołana tajna Polska Organizacja Wojskowa (POW). Jej założycielami byli członkowie Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich, których wybuch wojny zaskoczył na terenie Królestwa Polskiego. Na czele organizacji stanął Karol Rybasiewicz, którego już w październiku zastąpił adiutant Piłsudskiego por. Tadeusz Żuliński. Celem POW było wywalczenie niepodległości drogą walki zbrojnej skierowanej przeciwko Rosji. Organizacja uznawała zwierzchnictwo Piłsudskiego jako swojego przywódcy ideowego. Stanowiła polityczną alternatywę dla uzależnionych od państw centralnych Legionów Polskich.

Początkowo POW zajmowała się szkoleniem wojskowym członków oraz prowadzeniem prac wywiadowczych. Szczególnie wielką role odegrał oddział żeński, kierowany przez Ellę Kwiatkowską-Stefanowską i Jadwigę Barthel de Weydenthal, a składający się z sekcji wywiadowczej, kolporterskiej, intendentury oraz sanitarnej. Utworzono też grupy dywersyjne (oddziały lotne).

W 1915 r. przeprowadzały one akcje dywersyjne na tyłach wojsk rosyjskich. Wysadzono tory i zdezorganizowano ruch kolejowy pod Grodziskiem Mazowieckim, Tłuszczem, Brześciem nad Bugiem, zniszczono pociąg intendentury pod Lublinem, wielokrotnie przerywano sieć telefoniczną i telegraficzną, niszczono budynki urzędów administracyjnych.

Po odwrocie wojsk rosyjskich z terenów Królestwa Polskiego (sierpień 1915 r.) POW nie uległa likwidacji, a wręcz przeciwnie - do jej rozbudowy zostało odkomenderowanych przez Piłsudskiego wielu oficerów z I Brygady Legionów. Jak później pisał niemiecki szef policji politycznej i wywiadu dr Erich Schultze POW wchodzi w rachubę wyłącznie jako szkoła polskiego wojska, przy czym z jednej strony należy kształcić wojskowo młodych ludzi, z drugiej pozyskać społeczeństwo dla sprawy narodowej zgodnie z ideologią Piłsudskiego. Z czasem organizacja objęła swoim zasięgiem wszystkie miasta oraz dużą część wsi na ziemiach polskich.

Po ogłoszeniu aktu 5 listopada 1916 r. POW ujawniła się wobec władz niemieckich, wystawiając batalion ochotników do tworzonego Polskiego Korpusu Posiłkowego. W 1917 r. Komendzie Naczelnej podlegało 17 okręgów, które dzieliły się na 77 obwodów, zaś te na 250 organizacji miejscowych, skupiających około 13 000 członków. Prowadzono pracę wojskową, propagowano idee niepodległościowe m.in. na łamach pism "Rząd i Wojsko", "Strzelec", "Przegląd Wojskowy" czy "Dla Ojczyzny".

Wybuch rewolucji w Rosji w marcu 1917 r. zmienił sytuację polityczną Polaków. Dostrzegał to Piłsudski, który uważał, że rewolucja w Rosji oznacza ustąpienie tej ostatniej na czas dłuższy z szeregu czynników, rozstrzygających w sprawie polskiej, a więc nakazuje polskiemu obozowi niepodległościowemu zwrócenie obecnie wszystkich sił przeciwko okupantom, w których ręku znalazła się całość ziem polskich. Rosji w tej chwili nie ma na tych ziemiach, jest natomiast Austria, są Niemcy, z którymi trzeba teraz toczyć walkę zdecydowaną o państwo polskie, o jego samodzielność i granice. W tych okolicznościach POW przeszła ponownie do pełnej konspiracji, przyjmując stanowisko antyniemieckie.

W połowie lipca 1917 r., w okresie kryzysu przysięgowego w Legionach Polskich, władze niemieckie przystąpiły do aresztowań ujawnionych czołowych działaczy POW szczebla centralnego (uległa likwidacji Komenda Naczelna) i terenowego, doprowadzając do przejściowego znacznego osłabienia organizacji. Represje władz austriackich w tym okresie miały ograniczony zakres.

Po uwięzieniu przez Niemców Józefa Piłsudskiego kierownictwo obozu niepodległościowego objął 15. osobowy Konwent Organizacji "A", w którym główną rolę odgrywał płk Edward Rydz "Śmigły", mianowany Komendantem Głównym POW.

Konwentowi była podporządkowana POW (funkcję jej szefa sztabu sprawował kpt. Julian Stachiewicz), która przygotowywała się do przejęcia władzy w chwili załamania się państw zaborczych. Komendzie Głównej podlegały cztery Komendy Naczelne (z siedzibami w Warszawie, Krakowie, Kijowie i Lublinie - ta ostatnia od października 1918 r.).

Wiosną 1918 r. władze naczelne POW opracowały plan zbrojnego wystąpienia zarówno na terenach okupacji niemieckiej, jak i austriackiej. Uważano, iż najpierw dojdzie do rozbrojenia mniej spoistych, wielonarodowych, wojsk austro-węgierskich. W tym czasie żołnierze podlegli Komendzie Naczelnej nr 1 (Warszawa) poprzez różne akcje dywersyjne mieli uniemożliwić interwencję wojsk niemieckich aby dać czas gen. "Śmigłemu" do zorganizowania poważniejszej siły wojskowej.

Dla skoordynowania akcji powstańczej z wydarzeniami na froncie władze POW starały się nawiązać kontakt z przedstawicielami państw koalicji na terenie Rosji. Kontakt taki uzyskał wiosną 1918 r. por. Bolesław Długoszowski "Wieniawa", legionowy adiutant Piłsudskiego. POW podjęła wówczas akcję wywiadowczą i dywersyjną na rzecz państw Ententy, głównie Francji. Starała się również opanować tworzone na terenie Rosji polskie formacje, jednak bez większego powodzenia.

Członkowie POW aktywnie uczestniczyli w akcjach zbrojnych skierowanych przeciwko państwom centralnym. M.in. wysadzili 27 mostów na Ukrainie, co utrudniło przerzucenie sił niemieckich na front zachodni w okresie ofensywy marsz. Ferdynanda Focha, współpracowali przy organizacji udanego zamachu na dr. Schultzego w Warszawie (1 października 1918), zdobyli pieniądze pod Bąkowcem (12 października), co umożliwiło działalność organizacji do końca okupacji, zorganizowali "krwawą środę" 16 października 1918 r. W akcjach przeprowadzonych wówczas przez Komendę Naczelną nr 1 miało zostać zabitych lub rannych 200 Niemców.

Listopad 1918 r.
Rozbrajanie żołnierza niemieckiego w Warszawie

Jesienią 1918 r. klęska państw centralnych stała się oczywistą. 26 września o pokój zwróciła się Bułgaria, 4 października Turcja, Niemcy i Austro-Węgry. Po kapitulacji Turcji władze Austro-Węgier podjęły decyzję o powołaniu armii narodowych - poszczególne narody monarchii, w tym Polacy, zaczęły tworzyć własne organy państwowe. Rozpad Austro-Węgier stał się faktem. W połowie października na terenie Galicji i austriackiej części okupacji Królestwa Polskiego zaczęły się formować polskie oddziały wojskowe.

31 października w Krakowie przejęła władzę Polska Komisja Likwidacyjna. Na rozkaz płk. Bolesława Roji w ciągu następnych kilku dni peowiacy, żołnierze austriaccy polskiego pochodzenia oraz ochotnicy rozbroili (na ogół bezkrwawo) garnizony austriackie w zachodniej Galicji, w części Śląska Cieszyńskiego oraz na terenie okupacji Królestwa Polskiego.

1 lub 2 listopada w Warszawie na naradzie czołowych działaczy niepodległościowych oraz przywódców POW podjęto decyzję o powołaniu przeciwnego Radzie Regencyjnej własnego rządu. Powstał on 7 listopada w Lublinie pod nazwą Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, który po powrocie do kraju Józefa Piłsudskiego oddał się do jego dyspozycji. Funkcję ministra Wojny w tym gabinecie sprawował gen. Rydz-Śmigły.

Od 10 listopada na terenie całego Królestwa Polskiego trwało także rozbrajanie niemieckich garnizonów. W trakcie tej akcji poległo około 100 Polaków, kilkuset odniosło rany. W najpoważniejszej akcji w Międzyrzecu Podlaskim 16 listopada zginęło 19 peowiaków oraz 26 cywilów, wiele osób odniosło rany.

W listopadzie 1918 r. POW zmobilizowała około 20 000 żołnierzy na terenie ziem wyzwolonych (ogółem przez jej szeregi przeszło około 50 000 ludzi). Peowiacy stali się kadrą m.in. jedenastu pułków piechoty, w wielu innych stanowili znaczącą ich część. 16 listopada został wydany rozkaz o likwidacji organizacji po jej mobilizacji i wcieleniu do Wojska Polskiego.

Pomimo to w dalszym ciągu istniała ona na terenie Wielkopolski (pod zaborem niemieckim) oraz na wschodzie, na terenie Rosji, Litwy i wschodniej Galicji. Odegrała ona duża rolę w dalszych dziejach walk o niepodległość Polski, prowadząc akcję wywiadowczą i dywersyjną.