Klęska powstania 1863-1864 r. w społeczeństwie polskim na wiele lat pogrzebała ideę walki zbrojnej o niepodległość. Dopiero czterdzieści lat później, w zmienionych warunkach, podjął ją ruch robotniczy, reprezentowany głównie przez Polską Partię Socjalistyczną (PPS). W związku z niepowodzeniami oręża carskiego w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904-1905) na terenie imperium Mikołaja II doszło do rozruchów, które rychło przyjęły formę rewolucji. Objęła ona także obszar Królestwa Polskiego. W tym czasie (1904 r.) garnizony rosyjskie na ziemiach Królestwa Polskiego liczyły około 230 000 żołnierzy, by w 1906 r. osiągnąć liczbę około 280 000. Wspierali oni aparat policyjny, skupiający 4700 funkcjonariuszy (1906 r.). Rok później wzrósł on do około 10 000.
Najważniejszą partią robotniczą na ziemiach polskich stanowiła powołana w 1892 r. i działająca nielegalnie PPS, której jednym z przywódców był Józef Piłsudski. W jej szeregach od kwietnia 1904 r. tworzono koła bojowe Samoobrony Robotniczej. W połowie roku w Paryżu został zorganizowany kilkutygodniowy kurs dywersyjny dla instruktorów bojowych, na którym wykładali japońscy oficerowie. 13 listopada na placu Grzybowskim w Warszawie doszło do zbrojnej manifestacji PPS. Uzbrojeni w pistolety i rewolwery bojowcy otworzyli ogień do interweniujących policjantów i stawili im skuteczny opór. W społeczeństwie polskim wrażenie tej pierwszej zbrojnej manifestacji było duże.
Od tej pory nastąpił dynamiczny rozwój pionu zbrojnego PPS, noszącego z czasem nazwę Organizacji Bojowej. Jego zadaniem była ochrona robotniczych manifestacji, likwidacja agentów policji politycznej ("Ochrany"), zwalczanie szczególnie wrogo nastawionych do Polaków przedstawicieli rosyjskich władz, zdobywanie środków finansowych na rzecz partii. Do lutego 1905 r. liczba bojowców wynosiła niespełna 500 ludzi, zaś do 1907 r. przez szeregi Organizacji Bojowej przeszło ponad 7600 bojowców. Spośród nich blisko 5500 zostało aresztowanych, a 280 straconych. Tworzono laboratoria bojowe, w czasie prowadzonych w Krakowie, Warszawie czy Łodzi specjalnych kursów przeszkolono około 500 instruktorów.
Z czasem podobne oddziały (ale na znacznie mniejszą skalę) powołały i inne partie robotnicze, takie jak np. Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Narodowy Związek Robotniczy czy PPS-Proletariat.
Ogółem w latach 1904-1907 członkowie grup bojowych wszystkich partii dokonali ponad 3500 akcji zbrojnych, z tego zdecydowana większość (co najmniej blisko 3000) została przeprowadzona przez Organizację Bojową PPS.
Do najgłośniejszych należały zamachy na generał gubernatora Gieorgija Skałona (18 sierpnia 1906) i oberpolicmajstra Karla Nolkena (26 marca 1905), oba nieudane, na gen. A. Margrafskiego (2 sierpnia 1906, w Otwocku), na generał gubernatora Warszawy Nikołaja Wonlarlarskiego (27 sierpnia 1906) oraz akcje ekspriopacyjne na kasę powiatową w Wysokim Mazowieckim (26/27 grudnia 1905) i transport na stacji w Bezdanach (26 września 1908).
Duże znaczenie dla społeczeństwa polskiego oraz rosyjskiego aparatu władzy wywarła "krwawa środa" (15 sierpnia 1906), kiedy to bojowcy PPS atakowali na terenie Królestwa Polskiego żołnierzy i policjantów. Zginęło wówczas 51, a odniosło rany 69 przedstawicieli rosyjskiego aparatu władzy.
Polscy robotnicy toczyli otwartą walkę na ulicach i barykadach Łodzi (czerwiec 1905) - Rosjanie skierowali przeciwko powstańcom około 20 000 żołnierzy. Poległo ponad 150, a odniosło rany blisko 200 Polaków. Starano się też tworzyć własną administrację. W okresie od listopada 1905 do stycznia 1906 r. istniała w Ostrowcu Świętokrzyskim niezależna "republika ostrowiecka", na czele której stanął Ignacy Boerner. Interwencja wojska rosyjskiego doprowadziła do likwidacji tego polskiego ośrodka władzy.
Jednak mimo osobistego męstwa bojowców zorganizowane przeciwdziałania władz (stracono ponad 300 bojowców różnych partii, kilka tysięcy aresztowano) doprowadziło do złamania zbrojnego oporu Polaków na terenie zaboru rosyjskiego.
Ostatnią wielką akcją zbrojną w tym okresie był atak na konwój z pieniędzmi na stacji kolejowej w Bezdanach. Zdobyto wówczas około 200 000 rubli, co pozwoliło wesprzeć działalność bojówek PPS. W tej akcji, bezpośrednio kierowanej przez przywódcę PPS Józefa Piłsudskiego, uczestniczyli m.in. późniejsi premierzy niepodległej Rzeczpospolitej Aleksander Prystor i Walery Sławek oraz rządu na obczyźnie w czasie II wojny światowej - Tomasz Arciszewski.
Akcje bojowe na terenie Królestwa Polskiego, choć o znacznie mniejszej częstotliwości, były ponawiane do 1911 r.
Działalność zbrojna stanowiła jeden z elementów walki o wolną Polskę w tym okresie. Element ważny, ale nie jedyny. W tym też czasie prowadzono walkę o prawo posługiwania się językiem polskim w urzędach i szkołach. Temat ten wybiega jednak poza zakres niniejszej pracy.
Walery Jan Sławek
Członek władz PPS i jej Organizacji Bojowej. W latach 1903-1906 kilkakrotnie aresztowany.
Ciężko ranny podczas przygotowań do akcji zbrojnej (9 czerwca 1906). W czasie wojny światowej służył w Legionach Polskich oraz w Polskiej Organizacji Wojskowej. Jeden z przywódców ruchu niepodległościowego, był więziony przez Niemców (1917-1918).
Od 1918 r. w Wojsku Polskim - brał udział w opracowaniu polsko-ukraińskiej konwencji wojskowej (1920), potem dowodził mieszaną polsko-ukraińską grupą, uzyskał stopień podpułkownika. Polityk, przywódca Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, trzykrotny premier Rzeczpospolitej (1930, 1930-1931, 1935). Zmarł 3 IV 1939 r. w Warszawie. Odznaczony orderem Orła Białego, Virtuti Militari 5 kl., Krzyżem Niepodległości z mieczami, estońskim orderem Orła 1 kl., greckim orderem Zbawiciela 1 kl., hiszpańskim orderem Karola 2 kl., jugosłowiańskim orderem Korony 1 kl. i włoskim orderem św. Maurycego i Łazarza 1 kl.
Henryk Władysław Baron
Robotnik, członek PPS i od 1906 r. jej Organizacji Bojowej ps. Smukły, Garbarz .
Urodził się w rodzinie robotniczej. Pomimo ciężkich warunków ukończył szkołę elementarną. Od 1905 członek Organizacji Spiskowo-Bojowej PPS. W czerwcu 1906 roku kierownictwo Organizacji Bojowej PPS powierzyło mu zadanie wykonania zamachu na samego warszawskiego generał-gubernatora Skałona. Do zamachu jednak nie doszło.
Dowódca piątki bojowej, wyróżnił się w czasie działań zbrojnych podczas "krwawej środy". Aresztowany, przyznał się do wszystkich akcji bojowych, w których uczestniczył. Stracony 9 V 1907 r. na stokach warszawskiej cytadeli. Pośmiertnie otrzymał Krzyż Niepodległości z mieczami.
